سلامتی (wellness) دارای چه معنا و مفهومی است؟ اغلب ما معنا و مفهوم سلامتی را داشتن خواب کافی و ورزش مناسب و تغذیه سالم می‌دانیم. اما به راستی سلامتی تنها به سلامتی جسمانی محدود می‌شود؟ ما باید بدانیم سلامت جسمانی تنها یکی از ابعاد سلامتی است که باید به آن توجه کنیم اما تمام سلامتی ما نیست. سلامتی ابعاد دیگری دارد که به اندازه بعد جسمانی آن مهم هستند و می‌توانند روی سایر ابعاد ازجمله بعد جسمانی اثر بگذارند. ما باید به تمامی ابعاد سلامتی اهمیت بدهیم وگرنه هرگز سلامتی را به معنای واقعی درک نخواهیم کرد و احساس خوبی نخواهیم داشت. اما چطور می‌توانیم ابعاد مختلف سلامتی را در خود شناسایی کنیم؟ و از کجا می‌توانیم متوجه شویم کدام‌یک از ابعاد سلامتی ما نیاز به بهبود و توجه بیشتر دارند؟ در ادامه مقاله با ما همراه شوید تا پاسخ‌گوی سؤالاتتان باشیم.
مفهوم سلامتی چیست؟
تندرستی یا سلامتی عبارت است از تأمین رفاه کامل جسمانی و روانی و اجتماعی انسان. بنابر تعریف سازمان بهداشت جهانی، تندرستی تنها فقدان بیماری یا نواقص دیگر در بدن نیست بلکه نداشتن هیچ‌گونه مشکل روانی، اجتماعی، اقتصادی و سلامت جسمانی برای هر فرد جامعه است. باید بگوییم که واژه‌ی سلامتی، بسته به شرایط و افراد مختلف، دارای معانی متفاوتی است. همچنین واژه‌‌های سلامتی یا سالم در متون غیرپزشکی هم به کار می‌رود. مانند: اقتصاد سالم.
ریشه‌ی کلمه انگلیسی Health به واژه‌ی Hale در انگلیسی قدیم برمی‌گردد که به معنی تمامیت، جامع و کامل بودن، دارای وضعیت خوب یا عالی است. سازمان بهداشت جهانی در منشور اتاوا در مورد ارتقای سلامت این چنین اظهار می‌دارد که سلامتی، سرمایه‌‌ی زندگی روزمره‌ی انسان ها است، نه مقصود آن. سلامتی مفهومی مثبت است که بر سرمایه‌‌های اجتماعی و فردی و همچنین ظرفیت‌های جسمی مبتنی است. اغلب افراد قبول دارند که سلامتی می‌تواند به دو بخش گسترده، سلامت جسمی و سلامت روانی تقسیم شود. سلامتی جسمی برای افراد همان وضعیت خوب بدنی است که از فعالیت‌های روزانه جسمی مانند ورزش، تغذیه‌ی مناسب و خواب کافی ناشی می‌شود.
سلامت روان به چه معناست؟
به وضعیت مطلوب شناختی و هیجانی افراد اطلاق می‌شود. فردی که از سلامتی روانی خوبی برخوردار است، به هیچ اختلال روانی مبتلا نیست. به گفته سازمان بهداشت جهانی، سلامتی روانی به حالتی مطلوب و مناسب اطلاق می‌شود که در آن، فرد از توانایی‌هایش آگاه است می‌تواند با استرس‌های عادی زندگی کنار بیاید، به صورت مفید و ثمربخش کار کند و توانایی خدمت به جامعه را دارد. اصطلاح سلامتی کامل برای اولین بار توسط دکتر هالبرت ال. دان در ایالات متحده استفاده شد؛ این اصطلاح در سطحی بسیار وسیع و بیشتر از بریتانیا در آمریکای شمالی مورد استفاده قرار گرفت.
از نظر ایشان سلامتی کامل، حالتی از تندرستی در حد کمال است که در جهت افزایش حداکثری توان بالقوه‌ی فرد پیش می‌رود. فرایندی است به سوی بالا بردن سطح مطلوبیت سلامت محیطی، معنوی، اجتماعی، هیجانی، هوشی و جسمانی در تمام طول عمر.
مطلب مرتبط: هر آن چیزی که باید درباره‌ی سلامت روان در محیط کار بدانید.
۸ بعد سلامتی چیست؟
- سلامت جسمانی Social Wellness
- سلامت معنوی Spiritual Wellness
- سلامت فکری Intellectual Wellness
- سلامت محیطی Enviromental Wellness
- سلامت مالی Financial Wellness
- سلامت شغلی Occupational Wellness
- سلامت اجتماعی Social Wellness
- سلامت عاطفی Emotional Wellness
انواع ابعاد سلامتی
سلامت جسمانی:
سلامت جسمانی شامل مراقبت از بدن و جسم خود ازجمله ورزش، تغذیه مناسب، خواب خوب و… می‌شود.
سلامت معنوی:
سلامت معنوی یعنی بتوانیم در زندگی معنی، رسالت، باور و ارزش‌هایی که هدایتمان می‌کنند را پیدا کنیم.
سلامت فکری:
سلامت فکری یعنی توانایی تفکر خلاق و انتقادی را در خودمان پرورش دهیم و دانش و مهارت‌های خود را گسترده کنیم.
سلامت محیطی:
سلامت محیطی به نحوه تعامل ما با محیط اطرافمان ازجمله خانه، محل کار، شهر و… و تأثیر آن بر سلامت ما اشاره دارد.
سلامت مالی:
سلامت مالی به این معنی است که از وضعیت مالی کنونی و آینده خود رضایت داشته باشیم و نیازهای ما برطرف شود.
سلامت شغلی:
سلامت شغلی یعنی شغل ما در راستای اهدافمان باشد به رشد ما کمک کند و از آن رضایت داشته باشیم.
سلامت اجتماعی:
سلامت اجتماعی به این معنی است که بتوانیم ارتباط‌های مؤثر و معناداری بسازیم و احساس تعلق داشته باشیم.
سلامت عاطفی:
سلامت عاطفی شامل مدیریت کردن احساسات و واکنش‌ها، توانایی رویارویی با استرس و چالش‌های زندگی می‌شود.
مطلب مرتبط: ۵ راهکار حفظ سلامت روانی کارمندان
انواع سلامت روان
طبق نظر سازمان بهداشت جهانی (WHO)، سلامت روان شامل (بهزیستی ذهنی، خودکارآمدی ادراک شده، خودمختاری، توانمندی، وابستگی بین نسلی و خودشکوفایی توانایی‌های فکری و عاطفی فرد و همچنین موارد دیگر است.) بر اساس گفته مجله جراحی انگلستان (۱۹۹۹)، سلامت روان عملکرد موفقیت‌آمیز کارکردهای ذهنی است که منجربه فعالیت‌های مولد، روابط ارضا کننده با افراد دیگر و فراهم آوردن توانایی انطباق با تغییرات و مقابله با مشکلات می‌شود. اصطلاح بیماری روانی به‌طور کلی به کلیه اختلالات روانی (بیماری‌هایی که با تغییر در تفکر، خلق‌وخو یا رفتار همراه است و منجربه پریشانی یا اختلال عملکرد می‌شود) قابل تشخیص گفته می‌شود.
عوامل مؤثر بر سلامت روان
سلامت روان به عنوان یکی از جنبه‌های حیاتی سلامتی، موضوعی اساسی در روان‌شناسی و علوم بهداشتی است. عوامل مؤثر بر سلامت روان می‌توانند از طریق تأثیرات فردی، اجتماعی، فرهنگی و محیطی بر سلامت روان تأثیرگذار باشند. با بررسی این عوامل و درک نقش هر یک در سلامت روان، می‌توان راهکارها و رویکردهای مناسبی را برای بهبود و حفظ سلامت روح و روان ارائه کرد. چائوهانگ (۱۹۹۱) عوامل مؤثر بر سلامت روان را به شش دسته عمده طبقه‌بندی می‌کند که هر کدام از این عوامل کلی نیز به عوامل جزئی‌تری تقسیم می‌شوند:
الف‌ـ محرومیت‌های جسمانی مثل تغذیه بد، نداشتن خواب کافی، خستگی روانی، فرایندهای عاطفی آسیب‌زا، آسیب مغزی.
ب ـ عوامل روانی ـ اجتماعی مثل محرومیت ذهنی، مؤسسه‌های نگهداری که در آن اشخاص با محیط ارتباط سالم و مؤثری ندارند، محرومیت در خانه مثل نداشتن سرگرمی و رفاه.
ج ـ الگوهای بد خانوادگی مثل فقدان رابطه والد و کودک، طرد کردن کودک، فزون حمایتگری و محرومیت عاطفی، خودمختاری بیش‌ازحد کودک، فقدان انضباط، کمبود ارتباط.
د ـ ساختار خانوادگی ناسازگار مثل خانواده بی‌کفایت، خانواده ازهم پاشیده، خانواده ضداجتماعی.
هـ ـ فشارهای ناشی از زندگی جدید صنعتی مثل رقابت ناسالم، خواسته‌های شغلی، پیچیدگی زندگی جدید.
و ـ عوامل اجتماعی ـ فرهنگی مثل جنگ و جنایت، تبعیض نژادی، مشکلات اقتصادی و استخدامی.
اما یکی از مهم‌ترین عوامل مؤثر بر سلامت روان عوامل فردی است.
عوامل فردی مختلفی مانند: جوانب زیستی، روانشناختی و رفتاری فرد از عوامل تأثیرگذار بر سلامت روح و روان یک شخص هستند. مثل تأثیر ژنتیک یا سبک زندگی فرد یا مهارت‌های روانشناختی فرد مثل مدیریت استرس، حل مسئله، ارتباطات مؤثر و خودآگاهی که از عوامل بهبود سلامت روان هستند یا خودارزشیابی یا خودپذیرش تصویر و ارزشی که فرد از خود دارد، تأثیر زیادی بر سلامت روان دارد. خودارزشی و خودپذیرش موجب ایجاد احساس مثبت درباره خود می‌شود و این‌گونه با مشکلات و شکست‌ها بهتر مقابله خواهد کرد.
اعتقادات و ارزش‌های فرد نقش مهمی در جنبه روانی او دارند. هماهنگی اعتقادات با اهداف و ارزش‌های شخصی، احساس رضایت و رشد روانی را تسهیل می‌کند. تجربه‌های گذشته هر فردی می‌تواند از عوامل مؤثر بر روان او باشد. تجربه تربیتی، رویدادهای زندگی و تجربه‌های ذهنی و عاطفی به شکل مستقیم یا غیرمستقیم بر سلامت روان تأثیر می‌گذارند. تحلیل و فهم این تجربه‌ها به فرد کمک می‌کند تا با آن‌ها مقابله و برای رشد و توسعه شخصی استفاده کند. عامل مهم دیگر داشتن آرامش است. بدون تردید آرامش اولین شرط روان سالم است و در سایه آن می‌توان به شکل متعادلی به سایر امور زندگی و پیشرفت هم رسید. البته منظور از آرامش، آرامش نسبی و نداشتن دغدغه‌های متعدد و گاه فلج کننده است.
مطلب مرتبط: با ۷ مورد از رایج‌ترین خطاهای شناختی در محیط کار و زندگی مشترک آشنا شوید!
تست اختلال‌های (نشانگان) روانی SCL – 90 :
همان‌طور که گفتیم سلامتی دو بعد اصلی جسمانی و روانی دارد. برای داشتن سلامت جسمانی داشتن ورزش و ژنتیک مناسب و غذا و خوراک و شرایط محیطی مؤثر است. اما مبحث سخت‌تر و پیچیده‌تر بعد روانی است که اگر بیمار شود می‌تواند بعد جسمانی را تحت تأثیر قرار دهد همان‌طور که عکس این اتفاق هم ممکن است. عوامل متعدد اجتماعی، روانی و بیولوژیکی سطح سلامت روانی فرد را در هر مقطع زمانی تعیین می‌کند. می‌توان گفت عوامل تأثیرگذار بر سلامت روان به دو دسته کلی عوامل بیرونی و عوامل فردی یا درونی تقیسم می‌شود.
عوامل بیرونی شامل: رفاه اقتصادی، آزادی‌های اجتماعی و مدنی، عدالت اجتماعی و عدم تبعیض جنسیتی، نژادی و قومی، ثبات و امنیت سیاسی ـ اجتماعی است.
عوامل درونی شامل: شیوه یا سبک زندگی سالم، ژنتیک، خودباوری و شناخت از خود و تقویت اعتمادبه‌نفس است.
اما چطور می‌توانیم به سلامت جسمی و روانی خود پی ببریم؟ قطعا با چکاب‌ها و آزمایش‌های پزشکی می‌توان به میزان سلامت جسمانی خود پی ببریم. اما سلامت روان خود را چطور بسنجیم؟ در این زمینه هم می‌توانیم از روانشناسان و مشاورین و روان‌پزشکان کمک بگیریم. ازطرفی تست‌های روان‌شناسی معتبری وجود دارند که سلامتی و ابعاد سلامتی را برای ما می‌سنجد.
یکی از این تست‌های معروف و کارآمد تست SCL-90-R است. این تست یکی از پرکاربردترین آزمون‌هایی است که به منظور غربالگری وضعیت سلامت روان افراد و ابزاری برای اندازه‌گیری وسعت و شدت علائم و ناراحتی‌های روانی در بیماران، افراد مبتلا به بیماری‌های خاص، دانشجویان و دانش آموزان و تمام مدیرانی که در حال استخدام افراد هستند کاربرد دارد. اگرچه در زمینه سنجش سلامت و بیماری‌های روانی پرسشنامه‌های متعددی وجود دارند اما تست نشانگان روانی SCL-90-R ابزاری است که هم در محیط بالینی و غیربالینی و هم در افراد بیمار و افراد سالم قابل اجراست و اندازه‌گیری قابل اعتماد و پایایی از نشانه‌های بیماری‌های روانی در اختیار شما می‌گذارد.
ورود به تست اختلالات روانی SCL-90-R
سخن آخر
همان‌طور که گفتیم عوامل مختلفی مانند: عوامل فردی، محیطی و فرهنگی می‌توانند روی سلامتی یک شخص تأثیر بگذارند. گاهی این عوامل به شدت مخرب و گاهی سازنده هستند. برای دستیابی به بهبود ابعاد سلامتی باید نسبت به شرایطی که در آن قرار می‌گیریم آگاهانه برخورد کنیم و اگر به ناچار در معرض مسائل و مشکلاتی قرار گرفتیم که روح و جسم ما را آزرده کرد به یک پزشک یا دکتر روان‌شناس مراجعه کنیم. باتوجه به اهمیت سلامتی، توجه به عوامل محیطی و ایجاد تغییرات مثبت در آن‌ها به بهبود وضعیت سلامتی کمک می‌کند و زندگی سالم‌تری را برای ما ایجاد می‌کند. پس همواره باید پیگیر ارتقای ابعاد سلامتی خود باشیم.
