اگر شما فرزندی دارید که نگران آینده‌اش هستید و یا معلم دلسوزی هستید که برای پرورش فکری دانش‌آموزانش اهمیت قائل است، احتمالا به چگونگی آموزش تفکر انتقادی به کودکان هم فکر کرده‌اید. چراکه امروزه پرورش تفکر انتقادی یکی از مهم‌ترین اهداف تعلیم و تربیت در کشورهای پیشرفته است. زیرا تفکر انتقادی می‌تواند به‌عنوان یک توانمندی ویژه در زندگی شخصی و اجتماعی افراد و مهارتی ضروری برای موفقیت تحصیلی و شغلی شناخته شود و اهمیت آموزش تفکر انتقادی به کودکان امروزه دیگر بر هیچ‌کس پوشیده نیست.
اما تفکر انتقادی به زبان ساده یعنی چه؟
تفکر انتقادی یکی از شاخه‌های مهارت حل مسئله است که به کودک شما آموزش می‌دهد در آینده بتواند مشکلاتش را راحت‌تر از هم‌سن و سالانش حل کند و در برابر چالش‌های پیش‌روی زندگی‌اش تصمیمات بهتری بگیرد. درواقع آموزش تفکر انتقادی در کودکان باعث می‌شود کودک بتواند با جمع آوری اطلاعات و شواهد موجود، مسائل را از زاویه های مختلفی نگاه کند و در آخر بتواند تصمیمی منطقی در برابر آن مسئله بگیرد. به عبارت دیگر، تفکر انتقادی در کودکان یعنی آن‌ها بتوانند هنر ارزیابی کردن را یاد بگیرند. به این معنی که بتوانند ارزیابی‌شان از مسائل مختلف را به بهترین و منطقی‌ترین شکل ممکن انجام دهند.
مطلب مرتبط: تفکر انتقادی چیست؟ چگونه آن را در خودمان ارزیابی کنیم؟
چرا آموزش تفکر انتقادی به کودکان اهمیت دارد؟
مصونیت در برابر فشار همسالان:
کودکان تحت‌تأثیر فشار همسالان قرار می‌گیرند و یکی از راه‌هایی که باعث می‌شود کودکان کمتر تحت‌تأثیر این فشار و دوستانشان قرار بگیرند، این است که تفکر انتقادی قوی و پرورش‌یافته داشته باشند. در این صورت آن‌ها رفتارهای هم‌سن و سال‌های خودشان را به‌طور منطقی ارزیابی می‌کنند و بدون فکر دنباله‌رو هم‌سن و سال‌های خود نمی‌شوند.
قوی‌تر بودن در حل مشکلات:
تفکر انتقادی در کودکان باعث می‌شود آن‌ها مسائل را از زاویه‌های مختلفی ببینند و بتوانند راه‌حل‌های مختلفی را درنظر بگیرند و با ارزیابی هر کدام از راه‌حل‌ها، بهترین آن را انتخاب کنند.
داشتن روابط بهتر با دیگران:
زمانی‌که تفکر انتقادی در کودکان قوی باشد، آن‌ها می‌توانند دوستان بهتری انتخاب کنند، ازطرفی می‌توانند روابط پایدارتر و با ارزش‌تری هم بسازند.
دوری از آشفتگی ذهن:
وقتی کودکان بتوانند در حل مشکلاتشان بهتر عمل کنند، طبیعتا ذهنشان کمتر درگیر آشفتگی خواهد شد و آرامش بیشتری نیز خواهند داشت.
مصونیت در برابر پیامدهای منفی بمباران اطلاعات در عصر امروز!
بدون تعارف تکنولوژی برای ما مزایای فوق‌العاده‌ای داشته است. اما در کنارش یک سری معایب هم دارد. مثلا اینکه در فضای رسانه محتواهای زیادی تولید می‌شوند که بعضی از آن‌ها تفکرات اشتباه را برای کودکان پدید می‌آورند یا توقعات آن‌ها را بالا می‌برد. ازطرفی بعضی از این محتواها اخبار و اطلاعات غلط را منتشر می‌کنند. تقویت تفکر انتقادی در کودکان باعث می‌شود آن‌ها بتوانند نقادانه به این محتواها نگاه کنند و هر محتوایی را باور نکنند و از آن تأثیر نپذیرند و مسیر زندگیشان را به خاطر ترندهای موجود در جامعه از دست ندهند.
روش‌های آموزش تفکر انتقادی به کودکان
اولین قدم این است که خودتان دنبال پاسخ این سؤال بروید: چگونه تفکر انتقادی داشته باشیم؟
به عبارتی اول باید یاد بگیرید خودتان مهارت تفکر انتقادی داشته باشید، تا بتوانید در آموزش تفکر انتقادی به کودک موفق عمل کنید. در همین راستا می‌توانید از این ۸ راهکار استفاده کنید:
۱ـ به کودکتان اجازه مخالفت دهید:
بعضی از افراد به محض اینکه بچه‌های ساکت و حرف گوش‌کن می‌بینند، کلی از آن بچه تعریف می‌کنند و فکر می‌کنند که چقدر خوب است که کودکشان حرف گوش‌کن و مطیع باشد، چون در این صورت به راحتی می‌توانند کودک را کنترل کنند. اما اتفاقا اگر کودکتان کاملا مطیع باشد، در آینده چالش‌های زیادی با او خواهید داشت. چون که یک کودک کاملا مطیع، تمام نگاهش به والدینش است و هیچ تفکری از خودش نخواهد داشت و درنتیجه تفکر انتقادی در او شکل نخواهد گرفت.
پس یکی از راهکارهای آموزش تفکر انتقادی در کودکان این است که گاهی اوقات بگذارید فرزندتان خودش فکر کند و خودش تصمیم بگیرد. مثلا دوست دارد لباس زردش را با شلوار سبزش بپوشد و این ترکیب از نظر شما زیبا نیست؟ اشکالی ندارد. بگذارید در مواقعی که انتخابش به خودش یا اطرافیانش آسیبی نمی‌رساند، خودش تصمیم بگیرد. در این صورت در آینده، فرزندی خواهید داشت که به راحتی تحت‌تأثیر جامعه قرار نمی‌گیرد.
البته باید این را هم در نظر داشته باشید که هر مخالفتی به معنی تفکر انتقادی نیست. برای بالا بردن تفکر انتقادی در کودکان، باید به آن‌ها فهماند که مخالفت‌های آن‌ها باید منطقی باشند و آسیبی به دیگران نرسانند.
۲ـ از بازی‌های تفکر انتقادی برای کودکان استفاده کنید:
شاید فکر کنید که بازی برای بچه‌ها فقط تفریح است، اما درواقع این بازی‌ها هستند که به بچه‌ها درس زندگی می‌دهند. بازی‌ها، قسمت‌های مختلف ذهن بچه‌ها را به چالش می‌کشند و باعث رشد ذهنی آن‌ها می‌شوند. یکی از صدها مهارتی که می‌توان با بازی به کودکان یاد داد، تفکر انتقادی است. شما می‌توانید به کمک بازی‌های تفکر انتقادی در کودکان حس چالش را برایشان ایجاد کنید. ازطرفی بازی کردن با کودکتان در آینده تبدیل به گفت‌وگوهای عمیق خواهد شد و راه را برای صمیمیت در دوران نوجوانی با فرزندتان باز خواهد کرد.
بازی‌های تفکر انتقادی برای کودکان خیلی متنوع هستند و شما حتی با خلاقیت خودتان می‌توانید برای تقویت تفکر انتقادی در کودکان بازی ابداع کنید. مخصوصا اگر شما معلم باشید برای آموزش تفکر انتقادی به کودکان می‌توانید از این بازی‌ها استفاده کنید. مخصوصا چون در مدرسه تعداد بچه‌ها زیاد است و بازی‌های گروهی به صورت کلی برای تقویت تفکر انتقادی بسیار عالی و مؤثر هستند. این بازی‌ها البته با توجه به سن کودکان متفاوت است. اما برویم به‌سراغ چند بازی تفکر انتقادی که عبارتنداز:
شکل دل‌خواهت و بساز:
در این بازی بچه‌ها با وسایلی مثل لگو یا خمیربازی و… چیزهایی خلاقانه درست می‌کنند و یاد می‌گیرند که می‌شود با استفاده از وسایل مشابه، اشکال متفاوتی درست کرد.
بازی‌های فکری:
بازی‌های فکری از بازی‌های مناسب برای تفویت تفکر انتقادی در کودکان هستند. این بازی‌ها انواع مختلفی دارند و باعث می‌شوند کودکان از مهارت حل مسئله و تفکر انتقادی استفاده کنند.
مطلب مرتبط: مهارت حل مسئله چیست؟ ۱۵ تکنیک کاربردی برای تقویت مهارت حل مسئله
بازی‌های طبقه‌بندی کردن:
در این بازی‌ها بچه‌ها یک گروه خاص از اشیاء یا جانداران را با فکر خودشان تقسیم‌بندی می‌کنند. این طبقه‌بندی باعث می‌شود کودکان با الگوها آشنا شوند که طبیعتا برای تقویت تفکر انتقادی‌شان مفید است.
قصه‌گویی:
به کودکتان کمک کنید تا قصه بگوید. خودتان داستان را شروع کنید و بعد از او بخواهید که خودش را جای شخصیت اصلی قصه بگذارد و با تصمیماتش قصه را جلو ببرد. یا مثلا می‌توانید خودتان قصه‌ای را بگویید و در اوج داستان تصمیم را به فرزندتان واگذار کنید. خوبی قصه‌گویی این است که علاوه‌بر تقویت مهارت تفکر انتقادی در کودکان باعث افزایش مهارت‌های زبانی هم می‌شود.
مطلب مرتبط: ۵ راهکار طلایی برای مذاکره و ارتباط اثربخش با کودکان
۳ـ موقعیت‌های فرضی برایش ترسیم کنید:
شما می‌توانید برای کودکتان یک سری موقعیت‌های فرضی را توصیف کنید که در آن باید تصمیم‌گیری انجام دهد. از او بخواهید مزایا و معایب هر تصیمیم را بگوید و در آخر تصمیم نهایی را بگیرد. مثلا می‌توانید بپرسید اگر مقداری پول داشت آن را برای چه چیزی خرج می‌کرد؟ یا مثلا اگر مقدار معینی پول داشته باشد و بخواهد بین چند وسیله خاص آن را خرج کند کدام را انتخاب می‌کند؟ طراحی کردن این موقعیت‌های فرضی نیازمند خلاقیت خود شما هست که بتوانید موقعیت‌های فرضی مناسب با سن و شخصیت کودکتان طراحی کنید.
۴ـ معکوس عمل کنید:
برای این کار شما باید گزاره‌ای را که کودک از غلط بودن آن آگاه است را بگویید تا کودتان حرفتان را اصلاح کند. مثلا بگویید: «به نظرم خوبه آدم صبح تا شب پای تلویزیون بشینه و فیلم نگاه کنه و هیچ کاری نکنه.» حالا نوبت فرزند شماست که شما را نقد کند و یاد بگیرد چگونه می‌تواند حرف‌های دیگران را مؤدبانه و منطقی نقد کند.
۵ـ سؤال پیچش کنید!
کلا سؤال پرسیدن برای تقویت تفکر انتقادی عالی است. مخصوصا وقتی این سؤال‌ها زیاد باشند. سعی کنید پشت سرهم از کودکتان سؤال بپرسید تا تفکر انتقادی در کودک تقویت شود. مثلا می‌توانید از او یک سؤال بپرسید و باتوجه به جوابش، سؤالی دیگر مطرح کنید و این چرخه را ادامه دهید.
به‌طور مثال بپرسید: اگر کسی در خیابان به تو خوراکی دهد آن را می‌گیری؟ ( احتمالا باتوجه به آموزش‌های قبلی شما می‌گوید نه). بعد در ادامه بگویید اگر خیلی گرسنه‌ات بود و آن خوراکی خیلی خوشمزه بود و دوست داشتی چه؟ اگر آن شخص خیلی مهربان به نظر می‌رسید چه؟ کسی در خانه را زد در را باز می‌کنی؟ اگر بگوید من دوست مادرت یا پدرت هستم چه؟
مطلب مرتبط: هوش هیجانی در کودک و چگونگی تقویت آن
۶ـ او را تشویق به سؤال پرسیدن کنید:
فقط شما نیستید که باید برای تقویت تفکر انتقادی در کودک از او سؤال بپرسید، او هم باید یاد بگیرد سؤال بپرسد. اگر شما اهمیت سؤال پرسیدن در کودک را درک نکنید، جواب دادن به سؤال‌های کودک خیلی سخت خواهد شد. بچه‌ها خیلی کنجکاواند و به صورت عادی خیلی سؤال می‌پرسند. شما باید با حوصله به سؤال‌هایش جواب بدهید و به او بفهمانید که برای سؤال پرسیدن‌هایش اهمیت قائلید و او را تشویق به پرسیدن کنید. حتی گاهی وقت‌ها بچه‌ها سؤالاتی می‌پرسند که ما پاسخ آن‌ها را نمی‌دانیم! چه اشکالی دارد در این مواقع از گوگل کمک بگیرید؟
هرچقدر سن بچه بالاتر برود، توانایی بچه‌ها در پرسیدن سؤال‌های خوب و هوشمندانه هم بیشتر می‌شود. در این سن، شما باید به او یاد بدهید علاوه‌بر اینکه ذهن کنجکاوی داشته باشد، سؤال‌های خوبی هم بپرسد. چون این سؤال‌های خوب هستند که به ذهن قدرت می‌دهند و اگر یاد نگیرد سؤال‌های خوبی بپرسد، انرژی ذهنش در تکاپوی پیدا کردن پرسش‌های کم‌اهمیت از بین خواهد رفت.
این روش آموزش تفکر انتقادی در کودک باعث می‌شود که حتی با بزرگتر شدن هم کودکتان کنجکاوی و ذهن خلاقش را از دست ندهد و در مواقع روبه‌رویی با مسائل، به جای درگیری با مشکل، ذهنش به سمت پرسیدن سؤال‌های مناسب و جواب دادن به آن‌ها می‌شود.
۷ـ با او درباره‌ی نتایج کارها صحبت کنید:
یکی دیگر از روش‌های آموزش تفکر انتقادی در کودک این است که یاد بگیرد به نتایج کارها فکر کند. کارهایی که ازش صحبت می‌کنید می‌تواند یا مسائل انتزاعی باشند ( که البته صحبت کردن در مورد مسائل انتزاعی برای بچه‌های کوچک‌تر چندان مناسب نیست چون هنوز تفکر انتزاعی در آن‌ها شکل نگرفته است) یا مسائل تجربی.
مسائل انتزاعی می‌تواند نتایج کارهایی ازجمله دزدی کردن، دروغ گفتن، دوست شدن با هم‌سن و سالان و…. باشد.
مسائل تجربی هم می‌تواند سؤالاتی باشد مثل: اگر رنگ زرد و قرمز را باهم مخلوط کنیم چه رنگی می‌شود؟ اگر همه‌ی رنگ‌ها را باهم مخلوط کنیم چه اتفاقی می‌افتد؟ اگر پرتقال را با پوست داخل آب بیندازیم روی آب می‌ماند یا در عمق فرو می‌رود؟ اگر پوست پرتقال را بکنیم چه تغییری می‌کند؟
پرسیدن سؤالاتی از این قبیل که ذهن کودک را درگیر می‌کند تا سیر منطقی کارها را در ذهنش مجسم کند و راجع به نتیجه کار حدس بزند، باعث تقویت ویژگی‌های زیادی ازجمله تفکر انتقادی در کودک می‌شود.
۸ـ به او یاد بدهید خوب بشنود و خوب ببیند:
شاید فکر کنید برای یادگیری تفکر انتقادی، قرار است کار سخت و عجیبی انجام دهید. اما بعضی روش‌ها از آن چیزی که فکرش را می‌کنید آسان‌تر هستند. مثلا در این روش، فقط کافی است خودتان خوب گوش دهید و خوب به اطرافتان توجه کنید تا کودکتان هم از شما یاد بگیرد. این روش هرچند آسان به نظر می‌آید اما برای تحقق کردنش باید حواستان را حسابی جمع کنید تا داده‌های اطرافتان را خوب ببینید.
وقتی به داده‌های اطرافتان دقت می‌کنید، برای تحلیل کردن دنیای اطرافتان هم داده‌های بیشتری دارید. وقتی هم که بتوانید تحلیل بهتری از دنیای اطرافتان کنید، بهتر می‌توانید تفکر انتقادی داشته باشید. حالا فکر کنید کودکتان از همان بچگی این خوب دیدن و خوب گوش کردن را یاد بگیرد، در این صورت این کار برایش عادت خواهد شد و حتی در آینده هم این عادت تحلیل کردن خوب و منطقی از اطرافش را خواهد داشت.
بازی‌های فکری برای آموزش تفکر انتقادی به کودکان
بازی داستان ابرها
یکی از بازی‌های موردعلاقه کودکان این است که به ابرها نگاه کنند و شکل‌های آشنا از دلشان بیرون بکشند و با آن‌ها داستان بسازند. بهتر است یک روز ابری دست کودکتان را بگیرید و کنار هم بر روی چمن‌ها دراز بکشید و از او بخواهید شکل‌هایی را که می‌بیند به شما نشان دهد و داستانشان را تعریف نماید.
بازی شمارش نامحدود
در این بازی کودک باید تمامی کلمات مربوط به یک دسته‌بندی مشخص را به زبان بیاورد. برای این کار می‌توانید با رنگ‌ها شروع نمایید. زمان‌سنج را تنظیم کرده و از فرزندتان بخواهید تا در یک دقیقه رنگ‌هایی را که می‌شناسد، نام ببرد و کلماتی را که می‌گوید، بنویسید و سپس آن‌ها را بشمارید. این‌گونه انگیزه‌اش جهت شکست دادن شما بیشتر خواهد شد.
بازی قایم‌باشک با اشیاء
بازی قایم‌باشک اشیاء به اندازه قایم‌باشک معمولی شور و هیجان ندارد، ولی ذهن کودک را درگیر می‌کند. در این بازی بجای آنکه خودتان پنهان شوید، جسمی را پنهان می‌نمایید و برای پیدا کردن آن سرنخ می‌گذارید. می‌توانید از سرنخ‌هایی همچون: از آن دور شدی، داخل این اتاق نیست، توی سایه هست و یا کنار آب است، استفاده کنید. شما می‌توانید بسته به سن و قدرت تفکر کودک، این سرنخ‌ها را سخت‌تر یا آسان‌تر طراحی نمایید.
بازی فکری کودکان با تم لگو
اگر فرزندتان لگو یا سایر بلوک‌های ساختمانی دارد، وی را به چالش بکشید تا تمی کامل را که شما انتخاب کرده‌اید، بسازد. شما می‌توانید از فرزندتان بخواهید که یک تم مزرعه با حیوانات و خانه‌های مزرعه بسازد و سپس از او بخواهید که یک ایستگاه فضایی نیز بسازد. در طول این بازی از اینکه کودکتان چقدر می‌تواند خلاق باشد، بسیار شگفت‌زده خواهید شد. زیرا در این بازی فکری کودکان به راه‌هایی جهت خلق کردن فکر می‌کنند.
بازی بیست سؤالی
یک شئ یا اسباب‌بازی را پشت سر خودتان نگه دارید. کودک شما باید با پرسیدن سؤالاتی برای استخراج سرنخ‌ها حدس بزند که آن چیست. بهتر است از فرزندتان بخواهید ابتدا یک مورد را پنهان نماید تا بتوانید انواع سؤالات مجاز را الگو کنید. سپس مبادله نمایید و اجازه دهید فرزندتان سؤالات خودش را فرموله کند. با گذشت زمان، فرزند شما یاد خواهد گرفت که چگونه سؤالات هدفمندی بپرسد که گزینه‌ها را محدود می‌نماید. به عنوان مثال، سؤالاتی ازجمله: نرم است یا سخت؟ آیا می‌توانم آن را بخورم؟ آیا صدا می‌دهد؟ آیا می‌تواند در دست من جا شود؟
بازی ساختن ردیف
این بازی فکری کودکان که با نام‌های نقطه و ضربدر نیز شناخته می‌شود، یک بازی مهارت‌های تفکر عالی است و مهارت‌های برنامه‌ریزی را نیز توسعه می‌دهد. برای این بازی یک جدول ساده بکشید و به نوبت یک نقطه یا یک ضربدر به جدول اضافه کنید و ببینید چه کسی می‌تواند ابتدا یک ردیف سه تایی بسازد. احتمالاً فرزند شما در کوتاه‌مدت متوجه می‌شود و قبل از قرار دادن نماد خود به دقت فکر می‌نماید. همچنین این بازی را می‌توان با شمارنده‌های رنگی یا اشیاء مختلف نیز به‌راحتی انجام داد.
بازی تانگرام
بازی تانگرام تمرینی عالی جهت یادگیری هندسه و تشخیص الگوها است. اما می‌توان برای تقویت قوه تفکر کودک نیز از آن استفاده کرد. کافی است الگوها را کنار بگذارید و از فرزندتان بخواهید با قطعات این پازل شکلی مانند حیوان یا خانه بسازد. به عبارتی چالش این بازی نحوه چیدمان و اتصال قطعه‌ها است.
پیشنهاد: ۵ مزیت بزرگ تفکر انتقادی؛ چرا باید آن را در خودمان تقویت کنیم؟
سخن آخر
تفکر انتقادی از آن ویژگی‌هایی است که نه‌تنها فرزندتان، بلکه حتی خودتان هم به آن نیاز دارید. برای تقویت این ویژگی در خودتان باید تلاش کنید تا کودکتان هم با تفکر انتقادی آشنا شود. اینکه شما دغدغه‌ی یادگیری تفکر انتقادی و آموزش آن به کودکتان را داشته باشید، شاید برایتان کمی سخت باشد. مخصوصا وقتی مجبور می‌شوید به سؤال‌های مکرر کودک جواب بدهید یا مجبور می‌شوید گاهی با تصمیم‌های او که موردپسند شما نیستند موافقت کنید.
اما وقتی شما این روش را درپی می‌گیرید، در آینده کودکی خواهید داشت که قوی و مستقل و باهوش است و نگرانی‌های کمتری برای او خواهید داشت. پس برای آموزش تفکر انتقادی در کودکتان بکوشید تا آینده کودکتان را روشن‌تر کنید.
