مفهوم گسلایت را می‌شناسید؟ احتمالاً تا به حال در فیلم‌ها یا سریال‌ها صحنه‌ای را دیده‌اید که در آن یک شخصیت به‌طور عمدی واقعیت را برای شخص دیگری تحریف می‌کند تا او را به شک در خود و درک خود از واقعیت دچار کند. این پدیده به «گسلایتینگ یا Gaslighting» معروف است. گسلایت درواقع یک نوع سوءاستفاده عاطفی و روانی است که در آن فرد سوءاستفاده‌گر با تحریف واقعیت و انکار احساسات قربانی، سعی می‌کند او را به شک در درک خود از واقعیت وادار کند. گسلایتینگ می‌تواند تأثیرات بسیار مخربی بر روابط بگذارد.
در این مقاله همراه ما باشید تا مفهوم گسلایت (Gaslight) را برایتان تعریف کنیم و نشانه‌های هشداردهنده رفتار گسلایت را به شما بگوییم. همچنین در انتهای این مطلب روش‌های مقابله با این سوءاستفاده عاطفی را خواهیم گفت.
گسلایت به چه معناست؟
گسلایتینگ Gaslighting به فریب‌کاری و دستکاری افکار یک شخص در دوره زمان طولانی و پیوسته گفته می‌شود که باعث می‌شود قربانی اعتبار فکر خود، تعقل و توانایی درک واقعیت، استدلال صحیح بودن وقایع اتفاق افتاده را زیرسؤال ببرد، و درنهایت منجر به سردرگمی، بی‌ثباتی خلقی و از دست دادن حرمت نفس و اعتمادبه‌نفس می‌گردد تا جایی که شخص قربانی برای پشتیبانی عاطفی و تأیید اعتبار به شخص مرتکب شده تکیه می‌کند. از شدیدترین انواع شستشوی مغزی است و معمولا افراد روان‌پریش و ضداجتماع ASPD و مبتلا به اختلال خودشیفته (NPD) با تکیه به این روش در کنار روش‌های دیگر بر سایرین چیره می‌گردند. گس‌لایتر سعی می‌کند با سازوکارهایی چون انکار، گمراه‌سازی، ایجاد تناقض و ارائه اطلاعات نادرست ، قربانی را ناپایدار ساخته و موجب عدم مشروعیت اعتقادات قربانی گردد.
مطلب مرتبط: ۶ توصیه مهم برای پیشگیری و مقابله با آزار جنسی در محیط کار
هدف گسلایتینگ چیست؟
هدف گسلایتینگ این است که به‌تدریج، اعتمادبه‌نفس قربانی را تحلیل برد تا توانایی‌اش جهت تمیز حقیقت از کذب، درستی از نادرستی، یا حقیقت از توهم را از بین برده و ازاین‌رو شخص یا گروه را به‌صورت آسیب شناختی در فکر و احساسات به گس‌لایتر وابسته کند. گسلایتینگ زمینه تداوم یافتن آزارهای جنسی، خشونت خانگی و ماندن در رابطه خشونت آمیز را فراهم می‌کند.
گسلایتینگ از کجا آمده است؟
این اصطلاح برگرفته از نام نمایشنامه دلهره‌آور بریتانیایی (Gas Light) نوشته پاتریک همیلتون است. در ایران هم یک تله‌تئاتر با عنوان چراغ گاز از روی این نمایشنامه ساخته شده است. این اصطلاح اکنون در متون روانشناسی و همچنین در تفاسیر سیاسی و در فلسفه نیز به کار می‌رود. گسلایت (Gaslight) چراغ گازی یا «نور چراغ گازی» معنی می‌دهد؛ اما برای اشاره به نوعی فریب و سوءاستفاده روانی به قصد کنترل‌گری استفاده می‌شود.
در فیلمی با همین نام که در سال ۱۹۹۴ اکران شد فردی به نام گریگوری با کسی به اسم پائولاازدواج می‌کند و دلیل ازدواج گریگوری با پائولا پیدا کردن جواهرات گمشده عمه او بود. در قسمتی از فیلم، او درحالی که چراغ های زیر شیروانی را روشن کرده بود و به دنبال جواهرات می‌گشت، سعی داشت با انکار این کار، پائولا را دیوانه جلوه دهد و وهم و خیال را در ذهنش نهادینه کند تا بتواند آزادانه به دنبال جواهرات باشد. حتی زمانی که پائولا صدای قدم‌های گریگوری را می‌شنید، گریگوری او را متقاعد می‌کرد که چیز دیگری شنیده تا بتواند جواهرات را بدزدد. باوجود اینکه پائولا خود شاهد و ناظر بر همه چیز بود،اما گریگوری او را طوری قانع می‌کرد که به همه چیز شک کند و این نمونه‌ای بارز از گسلایتینگ است.
مطلب مرتبط: با هیجانات منفی چیکار کنیم؟
گسلایت در روانشناسی:
برای اینکه سوءاستفاده‌گران گسلایتینگ را شروع کنند، با سه عامل تعهد (Obligation)، ترس (Fear) و گناه (Guilt) مه غلیظی را در افکار شما ایجاد میکنند (FOG) تا به راحتی از خط قرمزها عبور کنند و دیگران را وادار به برآوردن انتظارات خود کنند.
تعهد:
یکی از احساساتی که گس‌لایترها آن را نشانه می‌گیرند، حس تعهد و مسئولیت‌پذیری دیگران است. مسئولیت‌پذیری نسبت به دیگران به‌خودی‌خود کار اشتباهی نیست. اما زمانی که فرد سوءاستفاده‌گر از شما انتظار دارد به خاطر تعهد حتماً برای او کاری را انجام دهید و اگر باب میل او رفتار نکنید در شما احساسات ناخوشایندی ایجاد می‌کند، تعهد را به عنوان اهرم فشاری برای سوءاستفاده قرار می‌دهد. ممکن است تعهد شما در محل کارتان مورد سوءاستفاده دیگران قرار بگیرد. به‌طور مثال، زمانی که از روی حس مسئولیت که در قبال همکارانتان برای مشارکت در کارهای تیمی دارید، چندین بار کار آن‌ها را انجام می‌دهید ولی طرف مقبال از این همکاری سوءاستفاده می‌کند و در موقعیت‌های بیشتری مسئولیت خود را به گردن شما می‌اندازد.
احتمال اینکه در روابط عاطفی نزدیک این پدیده را تجربه کنید نیز بسیار زیاد است. مادری را درنظر بگیرید که احساس گناه را اهرمی قرار می‌دهد تا فرزندانش تمام خواسته‌هایش را حتی اگر برایشان دشوار است، انجام دهند. ممکن است این روند تا جایی ادامه پیدا کند که نظم زندگی شخصی فرزندان آسیب ببیند یا روابطشان با چالش مواجه شود. متأسفانه در این شرایط نیز سوءاستفاده عاطفی رخ داده است. گس‌لایترها، به یک نقش مکمل نیز نیاز دارند. وجود برخی ویژگی‌ها در شخص باج دهنده باعث می‌شود باج گیرنده موفق شود او را به دام بیندازد.
ترس:
ترس سوخت اصلی سوءاستفاده عاطفی است. درواقع این عامل در دو عامل دیگر یعنی تعهد و احساس گناه نیز پنهان شده است. سوءاستفاده‌گران ممکن است هربار احساساتی را نشانه بگیرند که ترس و دلهره خاصی را در شما بیدار می‌کند. یکی از بزرگ‌ترین ترس‌های کسانی که قربانی گس‌لایترها می‌شوند، ترس از تنهایی است. گس‌لایتر معمولا اهرم فشار را روی ترس شما از تنهایی می‌گذارد تا به خواسته خود برسد. کافی است بداند که از اینکه تنهایتان بگذارد، واهمه دارید.
گناه:
ایجاد احساس گناه یکی دیگر از سلاح‌های اصلی سوءاستفاده‌گران برای رسیدن به خواسته خود است. آن‌ها با سرزنش شما می‌خواهند احساس گناه و عذاب وجدان ایجاد کنند؛ چون کارها را مطابق میل آن‌ها انجام نمی‌دهید. این احساس گناه کاذب است و شما واقعا کار اشتباهی انجام نداده‌اید که به دیگران آسیب بزند، تنها اولویت‌ها و انتخاب‌های متفاوتی دارید که هم‌راستا با خواسته‌های دیگران نیست.
نحوه عملکرد گسلایتینگ به چه شکلی است؟
همان‌طور که دریافتید گسلایتینگ روش و الگویی برای کنترل دیگران است. این روش با از بین بردن اعتمادبه‌نفس و افزایش اعتماد یا وابستگی به فرد گس‌لایتر آغاز می‌شود. گس‌لایترها به تدریج عمل میکنند. آن‌ها در ابتدا سعی میکنند اعتماد شما را به خودشان جلب کنند و در این بازه زمانی هیچ رفتار توهین آمیزی از آن‌ها نمی‌بینید. پس از جلب اعتماد، این حس را القا می‌کند که فردی غیرقابل اعتماد، فراموشکار یا حتی از نظر روانی ناپایدار هستید.
هر چه زمان می‌گذرد این شک بیشتر در شما ایجاد می‌شود که حق با طرف مقابلتان است. هر اندازه زمان بگذرد و نفوذ گس‌لایتر بیشتر شود. شما شک و تردید بیشتری پیدا خواهید کرد و دیگر نمی‌توانید به خود اعتماد کنید. در چنین روابطی شما به عنوان کسی که طعمه گس‌لایتر بوده است بعد از مدتی حتی در به یاد آوردن خاطرات کوچک و تصمیم‌گیری‌های پیش پا افتاده به گس‌لایتر وابسته می‌شوید. اینجا آخر راه است درست زمانی که فکر میکنید نمی‌توانید از رابطه با طرف مقابلتان دست بکشید.
گس‌لایتر در چه روابطی دیده می‌شود؟
در اکثر روابط می‌توانیم شاهد گس‌لایتر باشیم. اما از مهم‌ترین این روابط می‌توان روابط زیر را نام برد:
روابط عاطفی: در روابط عاطفی فرد برای منزوی کردن شریک عاطفی خود و تضعیف اعتمادبه‌نفس او و کنترل ساده‌تر پارتنر خود از گس‌لایتر استفاده می‌کند.
روابط والدین با فرزندان: بله حتی در روابط والدین با فرزندان نیز ما شاهد گسلایتینگ هستم. در بسیاری از موارد مشاهده می‌شود که والدین به نوعی گس‌لایتر هستند و این الگو رفتاری را برای کنترل فرزندان خود به کار می‌برند. شاید والدین بسیاری را دیده باشید که وقتی فرزندشان گریه می‌کند به او می‌گویند که بیش‌ازحد حساس است و تا زمانی که کودک شرمنده نشود از این کار دست نمی‌کشند.
روابط قومی و نژادی: طبق مقاله معتبری که در سال ۲۰۲۱ منتشر شد. برخی از گروه‌ها از تکنیک‌هایی برای بدنام کردن نژاد یا قومیتی خاص استفاده میکنند. مثال بارز این لطیفه‌هایی است که در مورد اقوام می‌سازند.
روابط کاری: الگوی رفتاری گس‌لایتر معمولا در محیط‌های کاری از سوی کسی که قدرت بیشتری دارد بر روی زیردستان خود اعمال می‌شود. مانند سرپرست یا مدیر در برخی شرکت‌ها مشاهده می‌شود که با گزارش‌های غیرمنطقی و غلط احساس بی‌کفایتی در کارمندان ایجاد میکنند تا آن‌ها در مورد گرفتن حق و حقوقشان با تردید روبرو شوند.
مطلب مرتبط: چگونه برای خودمان حدومرزهای سالم تعیین کنیم؟
انواع گسلایتینگ چیست؟
گسلایتینگ عاطفی:
این نوع گسلایتینگ شامل تحریف احساسات و عواطف قربانی است. فرد سوءاستفاده‌گر ممکن است به قربانی بگوید که او بیش‌ازحد حساس است یا اینکه احساساتش بی‌اهمیت است. همچنین با استفاده از کلمات و جملات توهین‌آمیز، تحقیر و سرزنش، سعی می‌کند عزت نفس قربانی را از بین ببرد.
گسلایتینگ شناختی:
این نوع گسلایتینگ شامل تحریف افکار و باورهای قربانی است. فرد سوءاستفاده‌گر ممکن است به قربانی بگوید که او دیوانه است یا اینکه حافظه‌اش را از دست داده است.
گسلایتینگ رفتاری:
این نوع گسلایتینگ شامل تحریف رفتارهای قربانی است. فرد گس‌لایتر ممکن است به قربانی بگوید که او دروغ می‌گوید یا اینکه رفتار او غیرمنطقی است. همچنین ممکن است با رفتارهای خود، مانند پنهان کردن اشیاء، دروغ گفتن درباره محل حضور خود و یا کنترل رفت‌وآمد قربانی، سعی کند او را تحت کنترل خود درآورد.
تکنیک‌های متداول گسلایتینگ چیست؟
در ادامه چند تکنیک اصلی را می‌خوانید که گس‌لایترها در رفتار آزارگرانه خود به کار می‌برند.
دروغ گفتن:
افرادی که گسلایت میکنند اغلب عادت دروغگویی بیمارگونه دارند و اغلب تمایلات خودشیفتگی از خود نشان می‌دهند. برای آن‌ها معمول است که آشکارا دروغ بگویند و هرگز عقب‌نشینی نکنند و داستان خود را تغییر ندهند. حتی وقتی دستشان را رو میکنید یا مدرکی دال بر فریب آن‌ها ارائه می‌دهید، آن‌ها ممکن است جملاتی مانند «تو از خودت این چیزها را می‌سازی»، «این اتفاق هرگز نیفتاده است» یا «تو دیوانه هستی» را به کار برند. دروغ گفتن و تحریف، سنگ بنای رفتار گسلایت است. آن‌ها حتی زمانی که می‌دانید حقیقت را نمی‌گویند، قادرند بسیار قانع‌کننده باشند. در پایان، این شمایید که شروع به شک کردن به همه چیز میکنید.
بی‌اعتبار کردن شما:
افرادی که گسلایت میکنند، شایعاتی درباره‌ی شما نزد دیگران پخش میکنند. ممکن است وانمود کنند که نگران شما هستند و درعین حال به دیگران می‌گویند که شما از نظر عاطفی ناپایدار یا دیوانه به نظر می‌رسید. متأسفانه، این تاکتیک می‌تواند بسیار مؤثر باشد و بسیاری از افراد بدون اینکه از داستان کامل اطلاع داشته باشند، در کنار فرد آزارگر یا قلدر قرار می‌گیرند. علاوه‌بر این، ممکن است شخصی که گسلایت می‌کند به شما دروغ بگوید که دیگران نیز درباره‌ی شما بد فکر میکنند. ممکن است کسی هرگز درباره‌ی شما چیز بدی نگفته باشد، اما شخصی که شما را گسلایت می‌کند تمام تلاش خود را می‌کند به شما بقبولانند که دیگران هم فکر میکنند عقلتان از کار افتاده است.
پرت کردن حواس شما:
هنگامی که از شخص گسلایت کننده سؤالی میکنید یا از او به خاطر کاری که انجام داده یا حرفی که زده می‌پرسید، ممکن است پرسش شما را با پرسش جواب دهد. این نه‌تنها رشته‌ی افکار شما را پاره می‌کند، بلکه باعث می‌شود در زمانی که او از پاسخ‌گویی فرار کرده، شما برای پاسخ دادن تحت فشار قرار بگیرید.
بی‌اهمیت نشان دادن افکار و احساس شما:
بی‌اهمیت جلوه دادن احساسات شما به شخصی که گسلایت می‌کند اجازه می‌دهد بر شما اعمال قدرت کند. او ممکن است جملاتی مانند: «آرام باش»، «تو بیش‌ازحد واکنش نشان می‌دهی» یا «چرا اینقدر حساسی؟» را به کار ببرد.
همه‌ی این عبارات احساس شما را یا آنچه را که فکر میکنید، کوچک می‌شمارد و نشان می‌دهد که اشتباه میکنید. وقتی با کسی سروکار دارید که هرگز افکار، احساسات یا باورهای شما را نمی‌پذیرد، ممکن است خودتان کم‌کم شروع به زیرسؤال بردن آن‌ها کنید. علاوه‌بر این، ممکن است هرگز احساس اعتبار داشتن یا درک شدن نکنید. این احساسات می‌توانند بسیار شرم‌آور و دشوار باشند و شما را منزوی کنند.
مطلب مرتبط: چگونه از آسیب‌های افکار منفی و مزاحم در امان بمانیم؟
مقصر نشان دادن شما:
هر بحثی که میکنید به نحوی به سمت آن می‌رود که شما برای اتفاقی که افتاده مقصر شوید. حتی زمانی که سعی میکنید درباره‌ی اینکه رفتار آزارگر چه احساسی به شما می‌دهد، صحبت کنید، می‌تواند مکالمه را تغییر دهد تا درنهایت بپرسد که آیا عامل رفتار بد او شما هستید یا خیر. به عنوان مثال، ممکن است ادعا کند اگر شما متفاوت رفتار می‌کردید، او هم با شما آن‌گونه رفتار نمی‌کرد.
انکار کار نادرست:
افرادی که درگیر قلدری و آزار عاطفی می‌شوند، به دلیل انکار انجام کار اشتباه بدنام هستند. آن‌ها این کار را انجام می‌دهند تا مسئولیت انتخاب‌های اشتباه خود را نپذیرند. این انکار می‌تواند باعث شود قربانی گسلایت احساس نادیده و ناشنیده بودن کند. گویی تأثیر نادیده انگاشته شدن، بر او اهمیتی ندارد. این تاکتیک همچنین بهبودی و فاصله گرفتن از درد آزار را برای قربانی بسیار دشوار می‌کند.
استفاده از سلاح همدلی:
گاهی اوقات، وقتی شخص آزارگر را به خاطر رفتارش مؤاخذه میکنید یا از او سؤال می‌پرسید، از کلمات محبت‌آمیز و مشفقانه استفاده می‌کند تا اوضاع را درست کند. ممکن است چیزی شبیه این بگوید: «می‌دانی که چقدر دوستت دارم. من هرگز عامدانه به تو صدمه نمی‌زنم.» این کلمات ممکن است همان چیزی باشند که شما می‌خواهید بشنوید. اما باید بدانید که این حرف‌ها اعتباری ندارند، بخصوص اگر همان رفتار قبلی تکرار شود. با این حال، او ممکن است به اندازه‌ای از این تکنیک استفاده کند که شما را متقاعد کند او را رها کنید. این موقعیت به او اجازه می‌دهد از مسئولیت یا عواقب رفتار آزاردهنده خود فرار کند.
تحریف واقعیت:
فردی که گسلایت می‌کند تمایل دارد داستان‌ها را به شیوه‌ای که به نفع اوست بازگو کند. به عنوان مثال، اگر شریک زندگیتان شما را به سمت دیوار هل داده و بعداً درباره آن بحث میکنید، ممکن است داستان را بپیچاند و بگوید که پایتان لغزیده و او سعی کرده شما را نگه دارد و همین باعث شده که به سمت دیوار بیفتید. ممکن است در حافظه خود نسبت به آنچه اتفاق افتاده شک کنید.
پرکاربردترین جملات گس‌لایترها
- تو هرگز عذرخواهی نکردی!
- من این حرف را نزدم، توهم زدی!
- تو از همه چیز خیلی زود ناراحت میشی!
- آروم باش. تو همیشه اینجوری دراماتیکی…!
- میدونی از بیرون شبیه دیوونه‌ها به نظر میای؟
- تو زیادی حساسی واقعا!
- هیچ‌کس جز من، تورو دوست نداره!
- تو خیلی پارانوئیدی. به همه چیز الکی شک می‌کنی!
- یادم میاد قبلا با این موضوع، موافقت کرده بودی! (در صورتی که واقعیت این‌طور نباشد)
- اگر واقعا منو دوست داشتی، فلان کار را می‌کردی!
اثرات گس‌لایترها بر روح و روان قربانی:
سلامت روان فردی که قربانی چنین روابطی است، به‌شدت آسیب می‌بیند. این روابط باعث می‌شود تا شما به سلامت و قدرت تعقل خود شک کنید و تشخیص آنچه که واقعا حقیقت دارد، برایتان دشوار شود. گسلایت باعث شکل‌گیری روابط ناسالم و وابسته مى‌شود که ممکن است ترک آن غیرممکن به نظر برسد. سایر اثرایت گسلایت بر فرد قربانی عبارت است از:
گس‌لایترها دزدان اعتمادبه‌نفس شما هستند:
تصور کنید یک نفر مدام شما را تحقیر می‌کند و روایت‌هایتان را زیرسؤال می‌برد. آیا باز هم اعتمادبه‌نفس شما مانند سابق است؟! در طول این پروسه سوءاستفاده عاطفى تمام اعتمادبه‌نفس شما از بین مى‌رود؛ زیرا نمی‌توانید واقعیت را به درستی تشخیص دهید و مدام به خود شک میکنید. بهبودى بعد از تجربه گسلایت می‌تواند بسیار دشوار باشد.
احساس میکنید دیوانه هستید:
زمانى که شما مورد سوءاستفاده هیجانی قرار گرفته باشید، شریک عاطفى شما ممکن است از کلماتى مانند دیوانه و احمق استفاده کند. گس‌لایترها سعى میکنند شما را وادار کنند تا خودتان را زیرسؤال ببرید. به شما می‌گویند دیوانه هستید و از لحاظ روانی به شما برچسبی می‌زنند که بار بسیاری دارد. درحقیقت آن‌ها از سلامت روان شما به‌عنوان یک سلاح علیه خودتان استفاده میکنند. همین موضوع می‌تواند باعث ترس از دست دادن اعتبار نزد دوستانتان و خانواده شود. احتمالا شما مدام از خودتان می‌پرسید نکند واقعا دیوانه شده باشم؟!
فکر میکنید درمان شما غیرممکن است:
یکی از چالش‌های اصلی برای فردی که مورد آزار گسلایت است، دریافت کمک است؛ بخصوص اگر این سوءاستفاده هیجانی را تشخیص نداده باشد. زمانی که گسلایت در رابطه رخ می‌دهد، اوضاع همیشه این‌گونه نیست که رفتار طرف مقابل بسیار خطرناک یا اشتباه به نظر برسد. اتفاقا در بسیاری از موارد رفتار گس‌لایتر آنچنان خطرناک و اشتباه به نظر نمی‌رسد و حتی ممکن است شما نسبت به او احساس قدردانی داشته باشید که هنوز به شما اهمیت می‌دهد. زمانی هم که شما متوجه این سوءاستفاده می‌شوید و به دنبال کمک هستید، گس‌لایترها در شما احساس گناه ایجاد میکنند و یا سلامت عقلتان را زیرسؤال می‌برند.
راهکارهای مقابله با گس‌لایترها
ابتدا باید نشانه‌های گسلایت در رابطه را بشناسید و بتوانید این نشانه‌ها را در رابطه خودتان جستجو کنید. اگر تعداد زیادی از این نشانه‌ها در رابطه شما وجود دارند، می‌توانید کم‌کم از فرد گس‌لایتر فاصله بگیرید و سعی کنید از خودتان مراقبت کنید. در گام بعدی می‌توانید از یک روان‌درمانگر کمک بگیرید، تا بتوانید این رابطه را مدیریت کنید و تصمیم درستی برای آن بگیرید.
یادتان باشد اگر گرفتار این روابط هستید، احتمالا زمانی که بخواهید به روان‌درمانگر مراجعه کنید؛ فرد گس‌لایتر در شما احساس گناه ایجاد می‌کند. نباید گرفتار این احساس گناه شده و از مراجعه به روانشناس منصرف شوید.
سخن آخر
ایجاد سردرگمی یا شک دقیقاً هدفی است که او از این کار دارد. گسلایت می‌تواند شامل طیف وسیعی از تاکتیک‌ها ازجمله دروغ گفتن، نادیده‌گرفتن، تحقیر، انکار و سرزنش باشد. هنگامی که با کسی سروکار دارید که از گسلایت به عنوان ابزار کنترل استفاده می‌کند، به کارهایی که انجام می‌دهد توجه زیادی داشته باشید، نه به کلماتی که انتخاب می‌کند. قرار گرفتن در معرض گسلایت می‌تواند باعث اضطراب، افسردگی و سایر مشکلات مربوط به سلامت روان ازجمله اعتیاد و افکار خودکشی شود. به همین دلیل، مهم است که تشخیص دهید چه زمانی در حال تجربه‌ی آن هستید. فکر میکنید تا به حال در معرض این رفتار از طرف کسی بوده‌اید؟
