هنگامیکه تاریخچه سازمانهای معتبر را در مدلهای استخدامی نگاه میکنیم، میبینیم که در ابتدا فقط به دانش شغلی و تواناییهای ذهنی اهمیت میدادند. اما در ادامه متخصصان متوجه شدند که علاوهبر دانش شغلی و تواناییهای ذهنی یا ضریب هوشی مؤلفههای دیگری ازجمله ویژگیهای شخصیتی، ارزشها و سبکهای فردی، انگیزش فرد و سبکهای متفاوت زندگی نیز هستند که اهمیت آنها از این دو مؤلفه شاید بیشتر هم باشد. بر اساس این متغیرها مدل هر سازمانی میتواند متفاوت باشد، یعنی هر سازمان با توجه به مدل شایستگیهای خودش، ارزشهای خود و اهدافش در هر حوزهای که درحال فعالیت است را طراحی میکند.
یکی از این فرآیندهایی که بر اساس آن میتوان مدل شایستگی را تکمیل کرد بحث استفاده و تحلیل دادههای سازمان و سرمایههای انسانی سازمان است. زیرا با بررسی این مدل متوجه خواهید شد که چگونه و به چه شکلی میتوانید عوامل و متغیرهای مختلف را بهصورت بهینه مورد بررسی قرار بدهید تا بتوانید به ارزش شغلی برسید. قطعا سازمانهای موفق درک کردهاند که طراحی و اجرای فرآیندی مناسب برای استخدام، آموزش و تدوین مسیر شغلی کارکنان خود از اهمیت بسیاری برخوردار است. تدوین و حفظ این فرآیند نه تنها روند استخدام را برای بخش منابع انسانی آسانتر و کارآمدتر میکند، بلکه به کارکنان کنونی سازمان نیز برای شناسایی و کسب مهارتهایی خاص کمک بسیاری خواهد کرد تا به افزایش بهرهوری آنها در جایگاه فعلی یا آتیشان منجر گردد. بنابراین اجرایی شدن مدل شایستگی و اهمیت شایستگی شغلی، در پیشرفت و موفقیت هر سازمان نقش بسیار مهمی دارد.
منظور از مدل شایستگی چیست؟
اولین بار تعریف شایستگی و لزوم کارکرد آن در سازمانها، در اوایل دهه ۱۹۷۰ مورد مطالعه، ارزیابی و بررسی قرار گرفت که بهعنوان یکی از کلیدیترین عوامل بهبود عملکرد سازمانها مورد پیشنهاد واقع شد. شایستگی ترکیبی از ویژگیها و قابلیتهای اساسی افراد و چارچوبی برای نظم بخشیدن به مجموعهای از مهارتها، توانمندیها و رفتارها است که بر کیفیت کار افراد تأثیر میگذارد و نشان میدهد که افراد باید چه کارهایی را انجام دهند تا بتوانند وظایف و مسئولیتهایشان را بهطور مؤثر اجرا نمایند.
معمولا سازمانها مدل شایستگی را برای تصمیمگیری در طول فرآیند استخدام، شناسایی آموزشهای اولیه لازم و تصمیمهای مربوط به برنامه جایگزینی کارکنان بهکار میگیرند. زیرا کارکنان شایسته قادر هستند که دانش، مهارت، انگیزه، نگرش و تجاربشان را در بستر شغلی خود تعمیم بدهند و میتواند ریسکپذیری و سازگاری آنها را بهطور فزآیندهای با تغییرات کاری تقویت نماید.
بنابراین شناسایی و اهمیت شایستگی شغلی، اولین قدم در فرآیند تحلیل شغلی به حساب میآید و نقش بسیار مهمی در طراحی سازمانها دارد. درنتیجه شناسایی این شایستگیها فقط برعهده مدیران نیست و اغلب اوقات، فردی که در شغل موردنظر خود کار میکنند و افرادی که او را در سازمان تحت نظارت دارند، به کمک یکدیگر میتوانند شایستگیهای لازم برای آن جایگاه را تعیین کنند. پس اگر مدلهای شایستگی بهخوبی اجرا شوند، سازمان را قادر میسازند تا عملکرد کارکنان را با استراتژی کلی سازمان هماهنگ کرده و نتایج عملکرد افراد را بهبود ببخشند و درنتیجه میزان بازدهی را در تمامی سازمان افزایش دهند.
چرا بهکارگیری شایستگی شغلی برای موفقیت سازمانها ضروری است؟
بسیاری از سازمانها زمانیکه به استخدام نیروی جدید نیاز داشته باشند، صرفاً به مهارتهای تخصصی او توجه میکنند. اما اصولاً سازمانها و شرکتهایی که یک مدیر منابعانسانی باتجربه دارند، بهجز مهارتهای سخت و تخصصی، به مهارتهای نرم و ارتباطی او نیز توجه مینمایند. چراکه چنین سازمانهایی درک کردهاند که چقدر این مهارتهای نرم میتوانند بر روی موفقیت نیرو در جایگاه شغلی که دارد تأثیر بگذارند.
بهطورکلی، هر فردی برای رسیدن به جایگاه شغلی موردنظرش ملزم به داشتن صلاحیت و شایستگی است. بنابراین بهعنوان یک مدیر اجرایی یا مدیر منابع انسانی یک سازمان وقتی قصد دارید که فردی را استخدام کنید، بهتر است از مفاهیمی همچون مدل شایستگی و توصیف شغل استفاده نمایید. با اینکه این دو مفهوم هر چند تعاریفی متفاوت دارند، اما در فرآیند استخدام سازمانی کاملا به یکدیگر مرتبط هستند. زیرا مدلهای شایستگی نقش مهمی در انتخاب، آموزش و ارزیابی منابع انسانی و متخصصان دارند. بدین سبب سازمانها میتوانند از مدلهای شایستگی برای کمک به ساختار و تیمهای خود استفاده کرده و روند کاری آنها را در جهت موفقیت سازمانی هدایت کنند و اهداف سازمانی را توسعه دهند. پس اگر در سازمانی مدل شایستگی بهخوبی طراحی و اجرا گردد، آن سازمان میتواند شایستهترین و مناسبترین افراد را پیدا کرده و عملکرد آنها را بهبود بخشد.
انواع مدلهای شایستگی شغلی را بشناسیم
مدل شایستگی نوعی رفتار مبتنی بر ارزشها است که به نیازهای اساسی و خاص شغلی بستگی دارد. بهطوریکه این شایستگی، کارکنان یک مجموعه را قادر میسازد تا بتوانند به رفتار و سطح عملکرد مورد انتظار برای دستیابی به اهداف سازمانی دست پیدا کنند. این شایستگیها هستند که در سازمان شناسایی شده و مورد قدردانی و پاداش بسیاری قرار میگیرند. بسیاری از سازمانها مجموعهای از ارزشهای اصلی را برای خود تعریف کردهاند که نحوه فعالیت آنها را برای رسیدن به هدف اصلی و موفقیت مشخص میکنند و لازم است تمامی کارکنان درحین انجام کار به آنها توجه بیشتری داشته باشند.
بنابراین در میان مدلهای گوناگون شایستگی، انتخاب مناسبترین مدل برای سازمان بسیار مهم است. زیرا شناخت کارکرد انواع مدلهای شایستگی و سازگاری نوع مدل آن با اهداف شرکت میتواند به انتخاب بهترین مدل شایستگی مناسب برای سازمان کمک نماید.
۱ـ مدل شایستگی رفتاری
این نوع شایستگی مربوط به مهارتهای نرم همچون مهارتهای ارتباطی مورد انتظار و ویژگیهای رفتاری کارمندان است. شایستگی رفتاری دارای نمونههایی ازجمله خلاقیت، همدلی، حل مسئله، کار تیمی، مشتری مداری، شناسایی ارتباطات، تصمیمگیری، راستگویی و صداقت، خودآگاهی، خودانگیزشی و نتیجهگیری است که زیربنای شخصیت یک کارمند را تشکیل میدهند.
بنابراین وجود چنین مدل شایستگی در یک سازمان، صرفنظر از نقش شغلی، نوع یا موقعیت یک کارمند در سازمان نیز ضروری است. همانگونه که هیچشخصی بدون ستون فقرات نمیتواند سرپا بایستد، هیچ کارمندی نیز نمیتواند بدون چنین مهارتهایی در سازمان به نتیجه دلخواه برسد. البته بهتر است بدانید که این مدل شایستگی از شغلی به شغل دیگر متفاوت است. بهطوریکه شایستگی رفتاری مثل تفکر خلاق، برای کارشناسان بازاریابی و شایستگی رفتاری همانند صبر و شکیبایی برای کارشناسان ارتباط با مشتریان ضروری است.
۲ـ مدل شایستگی رهبری
مدل شایستگی رهبری مجموعهای از مهارتها است که سازمانها باید برای سطوح مختلف مدیریتی خود آنها را تعیین نمایند. هنگام استخدام و انتخاب مدیران، مهارتهای رهبری افراد باید موردبررسی قرار بگیرند تا بهترینها انتخاب شوند. اگر هر سازمانی مهارتهای لازم برای رهبری در هر سطح را مشخص کند، بهراحتی میتواند انتخابهای دقیقتری برای رهبری هر سطح داشته باشد. زیرا همیشه برای تضمین پیشرفت سازمان باید رهبران یک گام جلوتر باشند و پیوسته مهارتهای ارزشمند رهبری خود را بهبود ببخشند.
این مدل شایستگی مبتنیبر چند نمونه همچون برنامهریزی استراتژیک، مدیریت راهبردی، مهارتهای ادراکی، صداقت، مهارتهای ارتباطی، قدرت تصمیمگیری، مدیریت منابع، هوش تجاری، توسعه افراد و داشتن آیندهنگری است که اغلب برای نقشهای نظارتی و مدیریتی و هدایت دیگران توسط سازمانها استفاده میشوند.
۳ـ مدل شایستگی عملکردی
هر فردی در یک سازمان، در کنار شایستگیهای اساسی نیازمند برخی شایستگیهای عملکردی نیز است تا بتواند بهخوبی از عهدهی شغل خود بربیاید. شایستگی عملکردی یا فنی مختص به یک صنعت یا یک نوع شغل خاص است که بر دانش موضوعی، دانش فنی، عملکرد کارمندان و اطمینان از حرکت آنها در راستای اهداف سازمان نظارت میکند و برای موفقیت بسیار مهم و ضروری است. مهارتهایی که در دسته مدل شایستگی عملکردی قرار دارند، ممکن است تنها مربوط به بخش یا ادارهای خاص باشند. مثلا دانش برنامهنویسی، حسابداری، تحقیق، فروش، بازاریابی، مهارتهای ثبت داده، مهارتهای تجزیهوتحلیل دادهها و برنامهریزی تجاری نمونههایی از شایستگیهای عملکردی هستند.
۴ـ مدل شایستگی شغلی
مدل شایستگی شغلی به مجموعه مهارتهایی گفته میشود که بهطور ویژه برای شغل یا جایگاهی خاص موردنیاز هستند. اهمیت شایستگی شغلی برای افراد مختلف در یک سازمان متفاوت است. بدین سبب این مدل شایستگی مجموعهی مهارتها و توانمندیهای ضروری یک کارمند را برای انجام شغلش بهبهترین شکل ممکن مشخص مینماید. گاهی مدل شایستگی شغلی خودش را بهعنوان ارتقای جایگاه شغلی و گاهی هم بهعنوان واگذاری مسئولیتهای سنگینتر نشان میدهد تا به یافتن راهکارهایی برای تسهیل و تسریع پیشرفت شغلی و تلاش برای بهبود سایر شایستگیها در سازمانها کمک کند.
۵ـ مدل شایستگی اساسی
امروزه بیشتر سازمانها برخورداری از مجموعه مهارتهای پایهای را برای همه کارمندانشان ضروری و مهم میدانند. بههمین علت با مدل شایستگی اساسی بهراحتی میتوانید این مهارتهای پایهای مهم و ضروری را شناسایی و ردیابی کرده و بهدنبال نیروی کاری مناسب باشید که از این مهارتهای ویژه برخوردار باشند. بهعنوان مثال نمونهای از مدل شایستگی اساسی برای هر سازمانی، برخورداری از مهارتهای ارتباطی پایه است که این عامل شایستگی میتواند عناصر تشکیلدهندهی مهارتهای ارتباطی را به آسانی مشخص کند و برای خُبرگی در این مهارتها اهداف آموزشی ارائه بدهد تا بر پیشرفت سازمان و نحوه عملکرد کارکنان نظارت کافی داشته باشند.
۶ـ مدل شایستگی اصلی
مدل شایستگی اصلی هر سازمان و شرکتی با داشتن ارزشها، فلسفه و اهداف متفاوت، منحصربهفرد است و مهارتهای موردنیاز سازمانی برای همه کارمندان را شامل میشود که از شرکتی به شرکت دیگر متفاوت هستند. بنابراین شایستگی اصلی باید انعکاس رفتارها و مهارتهای اساسی موردنیاز هر سازمانی باشد. بهطوریکه این مدل شایستگی باید تعیین نماید که نوع عمل و مشارکت کارکنان باید چگونه باشد تا سازمان را بهسمت ارزشها، اهداف و فلسفه وجودی خودش هدایت کند.
۷ـ مدل شایستگی حل مسئله
مدل شایستگی حل مسئله یکی از مهمترین انواع مدلهای شایستگی است که اهمیت شایستگی شغلی را بهخوبی نشان میدهد. شایستگی حل مسئله یک مهارت و فرآیند رفتاری شناختی است که توسط فرد هدایت میگردد و تلاش میکند تا با کمک آن راهحلهای مفید و مؤثری را برای حل مسائل زندگی روزمره خودش پیدا نماید. شخصی که قادر به شناسایی و تفکیک اجزای اصلی مشکلات و موقعیتهای خودش است بهراحتی میتواند به قدرت حل مسئله برسد.
درواقع قدرت حل مسئله فرد را به تفسیر اطلاعات از منابع، تشخیص رفتارها و الگوها، جمعآوری اطلاعات و استنباط علتومعلول قادر میسازد تا بتواند راهحلهای خلاقانه را ایجاد و ارزیابی کرده و مناسبترین گزینه را انتخاب کند. از مهمترین موارد مدل شایستگی حل مسئله میتوان به صداقت، ارتباط بین فردی، سازگاری، شعور اخلاقی و رفتاری، مدیریت تعارض، مهارت کلامی و غیرکلامی اشاره کرد.
۸ـ مدل شایستگی سفارشی
هرگز سازمانها و شرکتها مانند همدیگر نیستند و از اینجهت برمبنای ویژگیهای شرکت یا سازمان شما لازم است تا مدل شایستگی بهشکل خاصی تغییر کرده و سفارشی گردد. بنابراین در شایستگی سفارشی چندان مهم نیست که کدام نوع مدل را انتخاب کنید، بلکه آنچه اهمیت دارد همسو بودن مدلهای شایستگی انتخاب شده در راستای اهداف اصلی و ویژگیهای سازمانتان است.
چرا باید از انواع مدلهای شایستگی استفاده کنیم؟
انتخاب مدیران شایسته و برتر بهمنظور شناسایی، جذب و مدیریت افراد، مستلزم طراحی و پیادهسازی یک الگوی مفید و اثربخش بر اساس شایستگیهای مدیریتی و شناخت انواع آنها است. الگویی که بتواند افراد شایسته را در حوزههای مدیریتی و سایر حوزههای موردنیاز برای سازمان شناسایی و انتخاب نماید. در وصف اهمیت شایستگی شغلی همین بس که چنانچه گزینش و انتخاب این افراد در ردههای مختلف سازمانی بهخصوص سطوح مدیریتی بر اساس معیارهای یک مدل استاندارد انجام گیرد، میتواند عملکرد کارمندان را بهبود و اهداف سازمانی را تحقق ببخشد.
بدین سبب دلایل مختلفی برای استفاده از مدلهای شایستگی و بهکارگیری آنها وجود دارد. در ادامه به برخی از عوامل اشاره میکنیم تا با اهمیت اجراییکردن مدل شایستگی آشنا شوید و به رشد کسبوکار خود کمک کنید.
استخدام موفق و کارآمد
بخش منابع انسانی به گردآوری و تحلیلدادههایی میپردازد که برآمده از مدلهای شایستگی هستند. چراکه در این موارد شرح شغلیِ دقیقتری وجود خواهد داشت که کار را برای این بخش آسانتر کرده و به آنها این اجازه را میدهد تا مهارتهای درخواستی و ضروری را از هم تشخیص بدهند و درنتیجه بهترین افراد را برای مصاحبه سازمانیشان انتخاب نمایند. بنابراین ابزار و روند استخدام برای استخدامکنندگان کارآمدتر شده و مدیران ردهی بالاتر زمان کمتری را صرف بررسی رزومهها و مصاحبههای بینتیجه خواهند کرد.
مطلب مرتبط: بهترین روش استخدام کدام است؟
جذب نیروی کار متنوع
یکی دیگر از دلایل اهمیت شایستگی شغلی بهرهمندی از نیروی کار متنوعی که دربرگیرندهی اهداف و ویژگیهای ضروری و ممتاز باشد، امتیاز ویژهای برای سازمان است. نیروی کار متنوع نه تنها به ایجاد درآمد بیشتر کمک میکند، بلکه افکار و ایدههای متفاوت و گوناگونی نیز ارائه میدهد و با پسزمینههای شخصیتی گوناگون میتواند مشکلات را از زاویههای مختلف بررسی کند. مدیران با استفاده از مدل شایستگی میتوانند با تعیین چندین عوامل کلیدی و مهم همچون مذاکره، حساسیتهای فرهنگی، یادگیری پیوسته و پویایی گروههای مختلط، نیروی کاری متنوعتری داشته باشند.
مصاحبه شغلی نتیجهبخش
اهمیت شایستگی شغلی میتواند خود را در قالب مصاحبه با افراد مختلف بهخصوص مصاحبه با افراد دارای عملکرد عالی، برای شناخت شغل نشان دهد. بهترین شیوه مصاحبه این است که نمونههایی از عملکرد عالی فرد در گذشته را موردبررسی قرار بدهید، نقاط قوت و ضعف شخصیت و رفتارش را موردبررسی قرار دهید و از کارمند بخواهید تا رفتارها و اندیشههایی که در آن موقعیت داشته است را شرح بدهد. زیرا با تحلیل این اطلاعات بهراحتی میتوان به فهرستی از اطلاعات برای مدل شایستگی دست پیدا کرد.
مطلب مرتبط: با ۱۵ مورد از رایجترین سؤالات مصاحبه استخدامی و نحوه پاسخدهی به آنها آشنا شوید
هدفگذاری دقیق و مشخص
از دیگر دلایل اهمیت شایستگی شغلی این است که مدلهای شایستگی ابزارهای قدرتمندی هستند که میتوانند برای اهداف بسیاری بهکار گرفته شوند. اما تلاش برای دستیابی به اهداف بیشازاندازه در یک زمان معین موجب سردرگمی خواهد شد. بنابراین ابتدا باید هدف سازمان از طراحی مدل شایستگی مشخص باشد تا پس از پیادهسازی مدل شایستگی، دستیابی به اهداف سازمانی آسانتر شود. پس تنها چند هدف برای اجرای اولیه انتخاب کرده و اطمینان حاصل نمایید که اهداف انتخاب شده با الزامات استراتژیک در یک جهت قرار دارند.
زیرا اهداف انتخاب شده میتوانند در همسوسازی مهارتها با نیازهای فعلی و افزایش تعامل کارمندان تأثیرگذار باشند. همچنین به افراد سازمان کمک میکنند تا در مسیری مشترک قرار گرفته و برای تصمیمهای روزمره خویش به دادههای ارزشمند دسترسی کافی داشته باشند.
کار تیمی اثربخش
این شایستگی شامل ایجاد رابطه پایدار و قوی با کارکنان درون سازمان و حتی سازمانهای دیگر است که در حوزههایی مثل سلامت کاربرد بسیاری دارد. چراکه همکاری مشترک و کار گروهی میتواند ابعاد مختلفی ازجمله شبکهسازی، شراکت و اتحادیهها را ایجاد نماید. در چنین شایستگی فرد بهطور فعال در تیم شرکت کرده و انعطافپذیر است و از نیازهای دیگران نیز آگاهی دارد تا با اشتراکگذاری اطلاعات، از سایر اعضای تیم پشتیبانی کند. همچنین میتواند با همکاری دیگران کارها را انجام داده و اهداف واقعبینانه را تعیین نماید تا بتواند فرصتهایی برای توسعه دیگران ایجاد کند.
مطلب مرتبط: اهمیت کار تیمی و حل مسئله در موفقیت سازمان چیست؟
برنامهریزی اثرگذار
هر مدیر موفقی باید توانایی برنامهریزی مؤثر را برای آینده خود داشته باشد. بسیاری از مشاغل برای موفقیت نیازمند یک برنامهریزی دقیق و اثرگذار در حوزههای کاری مختلف خود هستند. در شایستگی برنامهریزی فرد قادر است به نتایج باکیفیت، بهموقع و مقرونبهصرفه دست یابد. بهطوریکه اولویتها را میبیند و با استفاده بهینه از منابع، برنامهریزی کرده و پیشرفت را در برابر اهداف نظارت میکند. همچنین مراحل مهم پروژهها را پیشبینی کرده و ابزارهای جایگزین برای دستیابی به اهداف را تدوین مینماید و بهطوردقیق به رویدادهای پیشبینی نشده بهراحتی پاسخ میدهد.
مشتری مداری
مشتری مداری و اولویت دادن به مشتریان، چه تولیدکننده و چه خدماتدهنده باشید، یکی از اصول مهم کاری شما است. مدیریت ارتباط با مشتریان نیازمند شایستگیها و مهارتهای مختلفی ازجمله گفتوگو، پاسخ به پرسشهای مشتریان، ارائه اطلاعات، ارائه بهترین محصول یا خدمات و مواجهه مثبت با انتقادهای آنها است. درچنین شایستگی شغلی، فرد باید نیازهای مشتری را شناسایی و اولویتبندی کرده و محدودیتها را تشخیص بدهد تا با کسب اطلاعات بیشتر درمورد مشتریان بتواند بهترین خدمات را ارائه دهد. درنتیجه افزایش وفاداری مشتریان و ایجاد اعتماد در آنها یکی از نشانههای مدیریت موفق در رابطه با مشتریان است.
مطلب مرتبط: شخصیت شناسی مشتریان چگونه فروشتان را چندبرابر میکند؟
تجزیهوتحلیل منابع
هنگامیکه منابع جمعآوری شدند باید مورد تجزیهوتحلیل قرار بگیرند تا مشخص شود که چه مهارتهایی در هر شغل یا نقشی باید استفاده شود و چگونه برای رسیدن به موفقیت کمک کند. بنابراین منابع بسیاری ازجمله شرح شغل، کار راهههای شغلی، اسناد طرح سازمانی، بررسی عملکرد و اطلاعات مفید در برنامههای آموزشی درباره مهارتها میتوانند برای کسب اطلاعات در مدل شایستگی و شاخصهای کلیدی عملکرد بهکار گرفته شوند.
پیشنهاد: ۵ شایستگی ضروری برای استخدام
سخن نهایی
مدلسازی شایستگی فرآیندی برای تعریف مهارتها، دانش و رفتارهای موردنیاز یک شغل است که آنها را برای دستیابی به اهداف سازمانی مورد تجزیهوتحلیل قرار میدهد. زیرا اهمیت شایستگی شغلی برای موفقیت و پیشرفت سازمان بسیار مهم و ضروری است. سازمانهای موفق با استفاده از مدلهای شایستگی، اهمیت ایجاد چارچوب لازم برای استخدام، آموزش و برنامهریزی در مسیر شغلی را برای کارمندان خود درک کرده و بر آن تأکید مینمایند.
شایستگی شغلی نهتنها روند استخدام را برای کارکنان در بخش منابع انسانی شرکت آسانتر میکند، بلکه دستیابی به مهارتهای لازم برای موفقیت کارکنان را در نقشهای فعلی و آینده نیز آسانتر میکند. درنتیجه بررسی انواع مدلهای شایستگی نشان میدهد که تمرکز اصلی افراد بر آن دسته از شایستگیهای مدیریتی است که موجب عملکرد اثربخش سرپرستان در انجام وظایف و عملکردهای مدیریتی میگردد.